Daar waar mensen samenwerken wordt ‘de onderstroom’ nog weleens gezien als de oorzaak van alle kwalen. Loopt een project niet lekker? Er is vast iets mis in de onderstroom. Is er vertraging, gezeur of rommelt het in een team? Dat moet iets in de onderstroom zijn. En weet je? Vaak zit daar een kern van waarheid. Maar de onderstroom is niet the new black. En voor ieder wissewasje onder die waterlijn gaan wroeten is onverstandig, want de onderstroom bestaat niet voor niks.

Laat ik beginnen met: wat bedoelen we eigenlijk met ‘onderstroom’? Je kunt het zien als een dynamiek die speelt in groepen mensen – of het nu in een organisatie is, binnen je familie of in een vriendengroep. Het is dat wat je niet ziet, maar wat er wel is; het is niet zichtbaar of tastbaar, maar wel voelbaar. Onderstroom gaat over ongrijpbare thema’s als overtuigingen, waarden, drijfveren, sympathieën of taboes en kan een stevige invloed hebben op hoe groepen functioneren. Dat we elkaar op dit moment veel minder fysiek ontmoeten betekent niet dat de onderstroom er niet meer is. Er speelt meer dan er gezegd wordt. Altijd. Er bestaat – ook in het virtuele leven waar we nu in zitten – een ingewikkeld web van onderlinge interacties en afhankelijkheden.

Slechte pers

De onderstroom heeft een slechte pers, maar dat is wat mij betreft niet terecht. Het feit dat groepen de sterke neiging hebben om bepaalde dynamieken onder de waterlijn te houden, heeft ons vanuit een evolutionair standpunt ontzettend geholpen. Het uit de weg gaan van confrontaties, het vermijden van volledige openheid of van elkaar consequent de waarheid zeggen heeft een doel: het voorkomt dat de harmonie in een team wordt verstoord.

En nee, die neiging degradeert het niet meteen tot een slappe gezelligheidsclub. Het is een cruciaal overlevingsmechanisme: het maakt dat een groep bij gevaar van buiten snel de gelederen kan sluiten. Vanuit onze onbewuste ‘oerprogrammering’ vinden we dat heel belangrijk. Het geeft namelijk een balans waar groepen in gedijen. In de zichtbare bovenstroom zijn we harmonieus en productief, terwijl we in de onderstroom coalities maken en de onderlinge hiërarchie bepalen. Kortom: de onderlinge verhoudingen worden geregeld in de onderstroom, maar tegelijkertijd is de bovenstroom een productief en harmonieus geheel, waardoor de groep paraat staat als zich een bedreiging voordoet.

De onderstroom heeft een beetje de bijklank een soort broedplaats voor gedoe te zijn, maar dat is onterecht. Er leven juist veel onuitgesproken overtuigingen, relaties en gevoelens die het mogelijk maken om als groep te blijven functioneren.

Onderlinge afhankelijkheid

Groepen bereiken van nature een optimaal evenwicht als er sprake is van onderlinge afhankelijkheid; als iedereen elkaar nodig heeft om succesvol te zijn. Van nature komt die afhankelijkheid vanzelf tot stand: leiders ontstaan als volgers ze deze rol toevertrouwen. Vervult een leider die rol vervolgens niet naar behoren – dus: doet de leider onvoldoende om de stabiliteit van de groep te beschermen – dan verliest hij draagvlak. Uiteindelijk zal vanuit de dynamiek in de onderstroom iemand opstaan die het draagvlak van de groep wél heeft. En zo neemt een nieuwe leider de rol over. Dit is een doorlopend proces.

Let wel, dit is het proces van een natuurlijke groep. In organisaties is dat evenwicht van optimale wederzijdse afhankelijkheid verstoord door instrumenten als functiehuizen, beoordelingscycli en beloningssystemen. Dit betekent echter niet dat de onderstroom daarmee geen enkele functie meer heeft en we er gedachteloos in kunnen wroeten om alles wat er speelt naar de oppervlakte te krijgen.

Wanneer dan wel?

Beweging is de natuurlijke staat in teams. Met andere woorden: als je niet ingrijpt, dan stroomt het vanzelf. In een functioneel team betekent het dat doelen behaald worden en dat het team waarde toevoegt aan het grotere geheel. Maar soms trekt die stroom een groep juist de verkeerde kant op. Dan komen ze bijvoorbeeld vast te zitten in niet-constructief gedrag, vaak zonder zelf te begrijpen waarom. Er kunnen ongeschreven regels bestaan waarvan niemand nog weet waar ze vandaan komen. Er kunnen overtuigingen bestaan die nooit ter discussie worden gesteld. Pas als die regels en overtuigingen de stroom belemmeren (of ronduit disfunctioneel zijn) en daarmee schade berokkenen, dán is het een goed moment om op onderzoek uit te gaan in de onderstroom.

Meer daarover in een volgend artikel.